Dit is deel II van het Tweeluik: De Vrijmetselaar als cultuurdrager. In deel I heeft Broeder Figee een korte geschiedenis van de Gilden en de doorloop naar de Vrijmetselarij beschreven.

In Nederland zien wij in de 2-de helft van de twintigste eeuw een afname van het aantal leden van politieke partijen en vakbonden. Daarbij moet ook bedacht worden dat in een parlementaire democratie de burgers alleen vertegenwoordigd worden. De gekozenen kunnen ook in partij verband zonder ruggespraak acteren. Om de burger die nu maar één maal per 4 jaar kan kiezen meer te betrekken bij het besturen van gemeenten, provincie en land wordt gezocht naar vormen om de burger meer te laten participeren. Sleutel woorden in een democratie zijn: tegenspraak, tegenwicht en tegenmacht.

Joke Hermsen, filosofe, heeft op verzoek een pamflet geschreven: Het Tij keren met Rosa Luxemburg en Hannah Arendt, dat zij geschreven heeft in de reeks: Nieuw Licht. Dit is het 14-de pamflet van een reeks die traditie of denker uit een ver of recent verleden combineert met het denken van deze tijd. De redacteuren van deze reeks hebben haar oorspronkelijk gevraagd om het denken van Ernst Bloch(1885-1977)met zijn "Das Prinzip Hoffnung" (Hoop heb je nodig om in verzet te komen) in onze tijd te positioneren. In de voorbereiding hiervan las zij het Essay van Hannah Arendt over Rosa Luxemburg waarin naar voren kwam dat Rosa Luxemburg in haar denken en handelen zich liet leiden door hoop om een betere en meer rechtvaardige wereld te krijgen. 

Vooraf gaand aan een bespreking van dit pamflet wordt in vogelvlucht geschetst hoe de burgerij zich organiseerde naast de macht van de Heerser zijnde de vorst of kerkvorst en hun leenheren. In 13-de en 14-de eeuw waren de landbouwtechnieken verbeterd en gingen mensen die zich specialiseerden in specifieke beroepen in de steden en dorpen wonen. Hier namen zij de macht over van de adel en de kerk en gingen de steden besturen. De vorst of leenheren eisten geld van de steden voor hun protectie. Een set back was de pokken epidemie die in Europa de bevolking halveerde. In de 15-,16-, en 17-de eeuw groeiden de steden en nam de handel toe. De rijke burgers kregen meer invloed en kregen meer macht. De burgers specialiseerden zich in diverse beroepen. De diverse beroepen vormden belangenclubs (gilden). De toenemende educatie van de burgerij bracht ook de bewondering voor de cultuur uit de Griekse en Romeinse Tijd. In de 16-de eeuw tijdens de 80-jarige oorlog werden de Staten Generaal opgericht en hadden de Gewesten van de Verenigde Republiek der Zeven Nederlanden zelfstandige besturen. De dorpen en steden werden bestuurd door de Banksvergadering, Er werden Schout en Schepenen en burgemeesters aangesteld. Dit was een democratie in wording.

Daarna volgt de ontwikkeling van de Burgerraden met een theoretische onderbouwing door Rousseau (1762). 

Ronald de Vries (2009) heeft in zijn essay "Rousseau en de directe democratie" zijn opvatting aldus samengevat:

1. Soevereiniteit is de uitoefening van de algemene wil. Het gebruik van vertegenwoordigers van de volkswil is volgens hem derhalve niet mogelijk
2. Activiteiten van de burgers in de volksvergadering behelzen alleen het bekrachtigen van wetsvoorstellen ( referendum)
3. Volksvergadering mag zich niet bemoeien met de uitvoering van de wetten
4. Burgers hebben in de volksvergadering recht van spreken. Te fel debatteren of polariseren moet worden voorkomen om de algemene wil niet te laten ondersneeuwen
5. Bij grote landen kan het parlement wel functioneren als gedelegeerde van het volk .

Na de absolute monarchie en de privileges van de middeleeuwse edelen, de clerus en de steden komt de eerste Franse revolutie (1789). De eerste Parijse commune werd opgericht in 1789. Parijs werd tot 1795 bestuurd door de sansculottes (handwerkslieden, kleine handelaren en winkeliers). De stad was verdeeld in 48 sections met volksraden. Deze kozen de 144 leden van de Assemblée Generale. Daarna kwam er weer een gecentraliseerde staatsmacht met gesalarieerde staatsambtenaren als wapen tegen het feodalisme. Er was niet meer sprake van een burgerlijke maatschappij. De regering Bonaparte werd afgesloten met de Restauratie met Karel X (1815-1830) en vervolgens kwam de Juli monarchie van Louis Philippe van Orleans (1830-1848). In 1848 volgde de tweede revolutie met resultaat dat er een parlementaire republiek in Frankrijk ontstond. Eveneens werden de regeringen van andere landen in Europa gedwongen om de volksbewegingen onder controle te houden. Dit betekent dat de regering een absolute heerschappij had, waarbij de uitvoerende macht de wetgevende controleerde. De neef van Napoleon werd de eerste president van de republiek en na 4 jaar pleegde hij een staatsgreep en werd keizer van Frankrijk. In de zestiger jaren van de 19-de eeuw begonnen de Parijsenaars zich weer te roeren. Er wordt een referendum afgedwongen in 1870. In deze periode is ook de eerste Internationale opgericht in London. Marx was de secretaris. In Parijs was een grote afdeling met 1250 betalende leden. Er waren hier 40 beroepsvakbonden (chambres fédérales des societés ouvrières). De socioloog, econoom, anarchist Proudhon had veel invloed als theoreticus van het socialisme. Door een conflict met Pruisen over een Hohenzollern op de Spaanse troon verklaarde Frankrijk Pruisen de oorlog (19-07-1870) 2 maanden later wordt Frankrijk verslagen en de Pruisen gaan naar Parijs en omsingelen de stad. Na de gevangenneming van Napoleon III is de derde Franse Republiek gesticht. De president is Louis Adolph Thiers. Parijs biedt maanden verzet tot februari 1871 een wapenstilstand wordt getekend. De vrede volgt op 21 mei. Het Franse regiem met hulp van de Pruissen herstelt vervolgens de orde in Parijs . De commune van Parijs was de staatsvorm die gekozen was door de werkende klasse naar analogie van de commune in 1789. Van de leiders(79) in de commune waren er 17 VM en 9 van deze 17 waren ook lid van de eerste Internationale. Deze strijd duurde 2 weken en kostte aan 20.000 personen het leven. Deze opstand van de Parijse werkende klasse was al begonnen onder Napoleon III en had als doel de herneming van de staatsmacht door het volk of met andere woorden de legislatieve macht weer te scheiden van de uitvoerende. Het wordt wel gezien als het begin van de sociale revolutie van de 19-de eeuw. Het is de politieke vorm van de sociale emancipatie. Het leger wordt omgezet in de nationale garde (burger militie). Na Parijs werden in heel Frankrijk zelfwerkzame en zelf besturende communes georganiseerd. 

Het bruggetje naar het Pamflet van Joke Hermsen is de Internationale waar Rosa Luxemburg enige jaren een vooraanstaande rol heeft gespeeld. Het Pamflet is getiteld: Het tij keren met Rosa Luxemburg en Hannah Arendt. Joke Hermsen heeft dit pamflet geschreven in haar buitenhuis in Frankrijk in de tijd van de gele hesjes protesten.

Rosa Luxemburg (1871) is een intelligente Poolse Joodse vrouw, die als 15 jarige Marx las en zich aansloot bij de Poolse Revolutionaire Partij. Als 18 jarige vluchtte zij naar Zürich en studeerde hier natuurkunde, filosofie, economie en rechten en schreef hier haar Proefschrift "De industriële ontwikkeling in Polen". Zij was aanwezig op de tweede internationale in Zürich (1893) en ontmoette hier o.a. Troelstra, Henriette Roland Holst, H Gorter. Op 27 jarige leeftijd sloot zij een schijnhuwelijk en ging in Berlijn wonen. Zij werd lid van de SPD. Zij schreef essays en brieven en hield veel lezingen in vele Europese landen. Socialistische radendemocratien waren volgens haar hervormingen die het kapitalisme zouden kunnen beteugelen. Enkele andere uitspraken van haar zijn: "De strijd moet uit het volk komen en niet via de vakbonden", "Een volksopstand ontstaat altijd onverwacht", "Zelfkritiek is de adem en het levenslicht van elke revolutionaire beweging" en "Ein guter Mensch zu sein". In 1913 kwam er een verwijdering van de linkervleugel (Rosa Luxemburg en Liebknecht) van de SPD door dat zij zich keerden tegen de militaristische teneur van de rechter kant van de SPD. Enkele malen is zij gearresteerd en heeft enkele jaren in de gevangenis gezeten wegens het verspreiden van haar antimilitaristische opvattingen. Op 15 januari 1919 zijn RL en Liebknecht gearresteerd, gemarteld en vermoord.

Hannah Arendt (1906-1975) filosofe en politiek denker van Joods-Duitse origine vluchtte in 1933 naar Parijs en daarna naar New York. Naast boeken als Totalitarism, the Human Condition is zij bekend geworden door het verslaan van het proces tegen Eichman in Israël. Beroemd is haar uitspraak over "de banaliteit van het kwaad". Zij is bezorgd dat in politiek duistere tijden de menselijkheid verdwijnt. Zij heeft ook een lovende biografie over Rosa Luxemburg geschreven en onderschrijft ook de politieke vrijheidsdrang, geweldloos verzet, de spontaniteit en de volksraden democratie. Rosa Luxemburg legt het accent op het politiek activisme en Hannah Arendt op de politieke theorie. In een essay "Burgerlijke ongehoorzaamheid (1970) naar aanleiding van de Vietnam oorlog en racisme in de USA, zegt zij ook dat politieke kwesties te belangrijk zijn om alleen aan politici over te laten.

Deze bijdrage wordt afgesloten met een verhandeling over de argumenten vóór en tegen burgerraden. Enkele voorbeelden zijn:

• Een wetgevend referendum zoals in Zwitserland geeft meer politieke zeggenschap en betrokkenheid.
• De reactie van Macron na de "Gele Hesjes beweging" getuigde van moed om de verstoorde relatie tussen het volk en het landsbestuur te herstellen door het laten formeren van een onafhankelijke raad die de president kon adviseren inzake het klimaat. De president heeft daadwerkelijk geluisterd en 95 % van de aanbevelingen over genomen.
• Meerdere Burgerraden tijdelijk te kiezen en haar informatie te verstrekken en te vragen per burgerraad een mening te vormen en als 1 stem advies uit te brengen.
• Van Reybrouck stelde voor om met gelote burgerraden te gaan werken.
• In IJsland heeft een groep burgers in 4 maanden tijd in 2019 de grondwet herschreven.
• De wijkraden in onze grote steden om de sociale cohesie te vergroten.
• Experimenteren met gelote burgerraden in o.a. Amersfoort en Lelystad.

In 2010 hebben T. Block, K. Dezeure en J. van Assche een schematische overzicht gepubliceerd waarin de vormen van democratie in relatie werden gebracht met het participatie niveau en de rol van de overheid en de participant hierin. Zij noemden dit de participatieladder.

Auteurs stellen voor de kloof tussen overheid en burger te verkleinen en pleiten er voor om toe te groeien naar een interactieve vorm van democratie. Er zijn sinds de negentiger jaren van de 20-ste eeuw al locale proeftuinen. Sleutel woorden hierbij zijn interactie, communicatie en partnerschap. Het primaat van de politiek maakt dan plaats voor macht van de burger en van de gemeenteraad. Er zijn 4 vormen van participatie: klachtenbehandeling, inspraak/adviesraden, verzoekschriften en gemeentelijke volksraadpleging. Anders gezegd : informatie verkrijgen (actief dan wel passief) Wet Openbaarheid Bestuur; burger raadpleging middels adviesraden /overlegstructuren; verzoekschriften indienen die door de gemeenteraad bij voldoende draagvlak moeten worden behandeld; volksraadpleging op verzoek van de burger /gemeenteraad, deelname is niet verplicht en uitslag is niet bindend.

Een bindend referendum betekent meebeslissen. 

Bij interactieve democratie zijn ook budgethouderschap voor wijkcomités en burgerinitiatieven begrepen. Deze moeten wel eerst door de gemeenteraad worden vastgesteld.

Bij bovengenoemde mogelijkheden tot participatie zijn ook nadelen te noemen: het draagvlak bij de bestuurders is door professionalisering niet erg groot. Zij staan meer een consensus democratie voor. De kloof tussen burger en lokale overheid zal niet verkleinen wanneer beloften niet worden nagekomen. Welke burgers willen participeren, wie toont werkelijke betrokkenheid. Het is een risico dat dit niet een representatieve groep is. Hiervoor hebben de burgers nodig zelfkennis, verdraagzaamheid, rechten van anderen respecteren, bereid en bekwaam zijn tijdens overleg, onderhandelen tot bereiken van overeenstemming. Veel burgers staan een utilitaristische vorm van burgerschap voor. Het vergroten van het gemeenschapsdenken is wel een voorwaarde.

Conclusie: Het participatiebeleid kan alleen maar slagen wanneer de gemeentelijke overheid bereid is om de maatschappelijke initiatieven van hun medeburgers zo mogelijk te stimuleren en ondersteunen.

In 2015 is het Citizen lab door 3 Belgen opgericht .

Het doel is om de locale overheid een digitaal platform te bieden om hun burgers te raadplegen en hopelijk te bereiken dat de burgers zich betrokken voelen bij het besluitvormingsproces waardoor het vertrouwen in het beleid wordt vergroot.

Dit platform werkt top-down en ook bottom-up. 

Het bedrijf heeft een geïntegreerde machinale algoritme ontwikkeld, die de tekst van burgers kan omzetten in bruikbare informatie. Er zijn inmiddels 25 experts werkzaam, die 125 opdrachten uitvoeren in 11 landen waaronder Nederland (Gemeenten Harderwijk, Leiden, Texel, Aalsmeer en Heusden). Verder zijn er samenwerkingsverbanden met bureaus om digitale burger participatie op te zetten in Z. Amerika, Denmarken, Polen en Z. Afrika.

Annemarie Kok, publiciste en docent aan de RUG in publiekgericht schrijven heeft in november 2019 een artikel geschreven en een kritisch geluid laten horen over het instellen van burgerraden.

Zij was getriggerd door een enthousiast artikel in de NRC "Voortaan dan maar loten in plaats van stemmen".

Volgens haar berust het enthousiasme voor participatie middels burgerraden op 3 misverstanden:

a. Er zou geen vertrouwen zijn in gekozen instituties zoals 2-de Kamer en de gemeenteraden. Echter De waardering voor ons politieke systeem is al vele jaren hoog. 

b. Het is niet aangetoond dat burgerraden, wier leden door het lot zijn aangewezen wel het vertrouwen hebben van de overige burgers. Het is moeilijk om een goede doorsnee van de bevolking te krijgen omdat velen na loting niet mee willen doen om hen moverende redenen.

c. Het feit dat een burgerraad bestaat uit gewone burgers (niet gepolitiseerd) zou een betere overleg structuur ten gevolge hebben. Minder heftige discussies en de besluiten zouden volgens haar minder transparant tot stand komen. (achterkamertjes 2.0).

Daartegenover heeft zij ook kritiek op het functioneren van onze democratie. Te weten: het doorschuiven van politieke verantwoordelijkheden naar niet-politieke actoren, het bezuinigen op ambtelijke deskundigheid, de overheid geeft leiding als zijnde een bedrijf, de oppervlakkigheid waarmee de politieke partijen acteren.

Haar conclusies zijn:

De overheid moet actiever worden; alleen de gekozen en benoemde bestuurders moeten een mandaat hebben; tenslotte politici en burgers moeten begrijpen dat je een parlementair stelsel niet ongestraft kan voorzien van een extra democratisch laagje, dat zich met een deelgebied bezig houdt , niet in het openbaar discusiëren en zich niet hoeven te verantwoorden.

tenslotte benadrukt zij dat er voldoende instrumenten zijn voor zelf doen, meedoen, meepraten en uitoefenen van kritiek.

In juli 2020 hebben Daan Roovers en Eva Rovers in de NRC geschreven : "Laat burgers politici helpen; organiseer een burgerraad. Een burgerraad leidt niet alleen tot oplossingen en draagvlak, maar ook tot een groter vertrouwen in de politiek.

Zij halen ook een rapport aan van Remkes 2018: "Lage drempels, hoge dijken". Hierin wordt gesteld dat er een toenemende kloof is tussen overheid en burger. Bijvoorbeeld : Bij de klimaattafels in Nederland waren bedrijven en belangenorganisaties aanwezig maar er waren geen burgers uitgenodigd!

Uitvoerig beschrijven zij het instellen van een burgerraad in Frankrijk door Macron naar aanleiding van de wekenlange acties van de "Gele Hesjes" . De burgerraad kreeg inhoudelijke steun en mocht advies uitbrengen aan de president over het klimaat. Tevoren had de president gezegd de adviezen te zullen overnemen. Hij heeft woord gehouden en nu worden de adviezen ambtelijk uitgewerkt en leden van de burgerraad worden hierbij betrokken.

Frankrijk wil de burgerraden een integraal onderdeel maken van de Franse democratie.

Concluderend blijkt dat het idee van een burgerraad al zo oud is als de democratie. Niet alleen is de democratie inhoudelijk in de loop der tijden aangepast maar ook met het concept van burgerraad is geëxperimenteerd. Er is zoals u ziet voor de VM volop gelegenheid om zich in het westen te doen kennen als een participerende burger. Ten overvloede nog een alinea met enkele voorbeelden zoals actief deelnemen aan buurt en wijk activiteiten, overlegstructuren van de locale/regionale overheden, adviesraden van gemeenten, vrijwilligers activiteiten bij bibliotheken, opvangvluchtelingen, voedsel/kledingbanken, etc.

Joke Hermsen

Rosa Luxemburg

Hannah Arendt

Bronnen:

-Hermsen J.J., Het Tij keren met Rosa Luxemburg en Hannah Arendt. uitgave in de serie Nieuw Licht. Uitgever Prometheus, 2019.

-Vries R. de, Rousseau en de directe democratie. Athene, Webtijdschrift voor directe democratie. Archief no 11, 2009.

-Block T., Dezeure K., Assche J. van. in Locale Politiek van Vlaanderen. 2nd editie 127-148, 2010 uitgever Van der Broele, Brugge.

-Reybrouck D. van , Essay Tegen Verkiezingen uitgever de Bezige Bij 2013.

-Citizenlab Platform opgericht in 2015. Hooofdkantoor in Brussel . www.citizenlab.co?nl/platform-burgerparticipatie.

-Kok A. M. Burgerraden zijn achterkamertjes 2.0. in sociale vraagstukken.nl/tijdschrift-voor-sociale-vraagstukken-online nov 2019.

-Roovers D., Rovers E. Laat burgers politici helpen; organiseer een burgerraad. in www.nrc.nl/nieuws 2020/07/03.

-Roovers D., Rovers E. Meer dan een inspraakavond, beter dan een referendum. in www.de correspondent.nl/nieuws 2020/10/14.

Dr. Charles M.A. Bijleveld, lid Loge Tubantia, Enschede